Epo: De Onvolledige Geschiedenis van een Nooit Getest Wondermiddel deel 1

Amgen-kantoor, foto: Wikimedia

Op het moment dat Gesink juichend over de Amgen-finish komt (en daarmee een voorschot neemt op de eindzege in deze ronde), is nog niet bekend dat Amgen achter de schermen verwikkeld is in een almaar groeiende reeks van rechtszaken en claims, omdat het bedrijf wordt beschuldigd van het ongelimiteerd verstrekken van epo aan individuele artsen en het onder druk zetten van medici om hun patiënten meer van het geneesmiddel voor te schrijven dan strikt noodzakelijk.

Eind 2012 bedragen de gezamenlijke claims tegen Amgen ongeveer 1 miljard euro. Dat beweert althans Kathleen Sharp in haar boek Blood Medicine, een ontstellende verkenning van de stand van zaken in de wereld van de bloedmedicatie.

Maar wat is epo nu precies? Wat doet het en wat niet? Waar komt het vandaan en waar gaat het heen?

En vooral: werkt het? Dat is altijd aangenomen als een van de weinige vanzelfsprekendheden in de sport. Sinds de wereld Furlan, Argentin en Berzin, drie ploegmaats van de met epo geladen Gewiss-ploeg, in 1994 in de Waalse Pijl de Muur van Huy op zag racen alsof het een vluchtheuvel was, geldt epo als het definitieve wielerwondermiddel.

Met de onthulling dat ook Lance Armstrong al zijn Tours reed op doping en andere hematocriet verhogende middeltjes, werd ook de laatste mythe van het epo-vrije fietsen vermorzeld. Steeds meer renners klinken opgelucht wanneer ze nu kunnen toegeven: ja, ik deed het, ik moest wel, ik wilde meedoen.

Competitief koersen zonder epo was twintig jaar lang niet mogelijk. Met het hematocriet van het peloton namen ook de snelheid en de intensiteit van de koers toe. Wie niet slikte, bungelde achteraan, leed, werd vernederd en overwoog om dan toch maar voor de bijl te gaan.

En nog altijd worden er renners op epo betrapt. Het is een middel dat eenvoudig niet uit de mode lijkt te raken. Omdat het werkt.

Of niet?

Op 6 december 2012 publiceerde een onderzoeksgroep onder leiding van prof. dr. Adam Cohen (hoogleraar aan de Universiteit Leiden en directeur van het Centre for Human Drug Research in Leiden) een artikel in de British Journal of Medicine. Het betrof een analyse van hetgeen er in de wetenschap over epo bekend is. Conclusie van het artikel: nooit in de geschiedenis is wetenschappelijk aangetoond dat epo werkt.

Prof. dr. Cohen: ‘Mensen denken vaak bij geneesmiddelen: het klinkt logisch, het ziet er logisch uit op papier en dus werkt het ook. Als je dan gaat testen, blijkt de werkelijkheid toch altijd wat ingewikkelder in elkaar te zitten.’

Misschien betekent deze wetenschappelijke publicatie het begin van het einde van epo in het peloton. Wie weet. Vandaar, nu het nog kan: Een Onvolledige Geschiedenis van een Nooit Getest Wondermiddel.

Wat is epo?

Epo is een medicijn dat in de jaren zeventig en tachtig werd ontwikkeld voor nierpatiënten. Mensen met goed werkende nieren maken in het beenmerg erytropoëtine aan, een hormoon dat de productie van rode bloedcellen stimuleert. Wanneer er een tekort aan dit hormoon ontstaat, kan dit kunstmatig worden aangevuld met een synthetische variant, rhepo.

Prof. dr. Cohen: ‘Geneesmiddelen zijn domme dingen: ze kunnen maar één ding. Als je toevallig van dat ene ding tekort hebt, of dat ene ding werkt bij jou niet goed, dan zijn geneesmiddelen handig. Maar ook alleen dan.’

Een Uitermate Beknopte Geschiedenis van epo

1977 Eerste generatie epo. Voor het eerst slagen wetenschappers erin kleine hoeveelheden erytropoëtine uit de urine van anemiepatiënten te isoleren.

1985 Tweede generatie. Ontwikkeling van de zogenoemde rhepo, recombinante humane epo. Dit medicijn wordt voor het eerst geproduceerd met behulp van gentechniek.

1990 Het Internationaal Olympische Comité plaatst epo op de dopinglijst.

1991 Greg LeMond wil nog een laatste keer de Tour de France winnen. Hij is lichamelijk en geestelijk fitter dan ooit, rijdt de snelste tussentijden op de training en heeft een bijzonder sterk team om zich heen verzameld. Maar hij komt niet in de buurt van de zege, hij wordt zevende en zweert volgend jaar terug te komen om toch nog een keer de Tour te winnen.

1992 Greg LeMond wordt op iedere stijgende meter gelost uit het peloton en verlaat voortijdig de Tour.

2007 Derde generatie. Deze vorm van epo wordt ontwikkeld om de patiënt de mogelijkheid te geven slechts eenmaal in de drie of vier weken het medicijn te hoeven inspuiten. Later verwerft deze variant bekendheid – met dank aan onder anderen Thomas Dekker – onder de naam cera, een afkorting van continuous erythro-poiesis receptor activator.

2009 Hematide, een sterk op epo gelijkend product, komt voor het eerst op de markt.

2012 Vierde generatie epo, ontwikkeld op basis van gentherapie. Deze methode is nog in verdere ontwikkeling.

6 december 2012 Werking epo in twijfel getrokken door een artikel in British Journal of Medicine. Prof. dr. Cohen: ‘Er zijn natuurlijk heel veel dingen niet goed onderzocht. Dat wil niet zeggen dat al die dingen daarom ook niet goed werken. Het enige dat wij benadrukken is dat de gevolgen van epo nooit goed onderzocht zijn onder de populatie van goedgetrainde topwielrenners.’

Werking

Wie sport, gebruikt zijn spieren.

Wie zijn spieren gebruikt, heeft zuurstof nodig. Zuurstof wordt door het bloed vervoerd door de rode bloedlichaampjes. Wanneer spieren een tekort aan zuurstof hebben, wordt melkzuur aangemaakt (dit zijn de ‘anaerobe omstandigheden’). Wanneer spieren melkzuur aanmaken, treedt verzuring op. Wanneer het melkzuurgehalte in de spieren te hoog wordt, ontstaan vermoeidheid en kramp. Epo zorgt voor een toename van de rode bloedlichaampjes >>> meer zuurstof >>> voorkomen van een anaerobe spierwerking >>> geen kramp of vermoeidheid.

Of niet?

Prof. dr. Cohen: ‘Als je het lichaam beschouwt als een machine en de rode bloedlichaampjes als karretjes die zuurstof vervoeren, kun je wel eindeloos meer karretjes laten rijden, maar dat wil niet zeggen dat de machine daarmee ook harder gaat. Sterker nog, er kan ook een file ontstaan. Vergelijk het met vitamine c: als je daarvan maar genoeg slikt, plas je alles weer uit. En je krijgt er nog nierstenen van ook.’

Risico’s

De verhalen over Bjarne Riis en Miguel Induraín zijn bekend. Tijdens hun Tours zouden zij ’s nachts, wanneer bloed dik als stroop door hun aderen vloeide, om de zoveel tijd zijn wakker gemaakt door de ploegdokters. Hun traag kloppende harten zouden anders misschien niet langer in staat zijn geweest het kunstmatig opgeklopte bloed nog rond te pompen. Met een wandelingetje over de hotelgang of een serie kniebuigingen voerden ze het hart-ritme even op.

De risico’s van het gebruik van epo bestaan voornamelijk uit de grote kans op kunstmatige polycthemie: bloedklonters. Dat vergroot de kans op beroertes en hartaanvallen. Wanneer het warm is en het lichaam vocht verliest, wordt het bloed relatief gezien nog dikker. Gevolg: het risico op een fatale afloop stijgt.

Toch?

Prof. dr. Cohen: ‘Het enige wat we in elk geval zeker weten, is dat dik bloed een hoge bloeddruk en op latere leeftijd trombose veroorzaakt. Voor al die andere gevallen – zoals een hartaanval of leukemie – geldt hetzelfde als voor het effect op het uithoudingsvermogen: nooit wetenschappelijk aangetoond.

‘Iemand ’s nachts wakker maken voor kniebuigingen om het hart kloppend te houden, dat is echt onwetenschappelijk. Het is misschien het best te vergelijken met Robin van Persie die met zijn geblesseerde enkel naar een Servische mevrouw gaat om er placenta-extract op te laten smeren en dan sneller geneest.’

Morgen op deze site: deel 2 van Epo: De Onvolledige Geschiedenis van een Nooit Getest Wondermiddel, overmorgen volgt het derde en laatste deel.

Dit verhaal is een voorpublicatie uit De Muur 39, die volgende week verschijnt. Deze editie is o.a. te koop via de webshop van blueOn Bike. Een jaarabonnement afsluiten kan natuurlijk ook.